ระบบนิเวศ (Ecosystem) คือ หน่วยทางนิเวศวิทยาที่ประกอบด้วยสิ่งมีชีวิตต่างๆ อาศัยอยู่ร่วมกันในบริเวณหนึ่งๆ และมีความสัมพันธ์กันอย่างเป็นระบบ องค์ประกอบของระบบนิเวศประกอบด้วย
- องค์ประกอบทางกายภาพ ได้แก่ สิ่งไม่มีชีวิตต่างๆ ที่อยู่รอบๆ สิ่งมีชีวิต เช่น แสง อุณหภูมิ น้ำ ดิน อากาศ เป็นต้น
- องค์ประกอบทางชีวภาพ ได้แก่ สิ่งมีชีวิตต่างๆ ที่อยู่ร่วมกันในระบบนิเวศ เช่น พืช สัตว์ จุลินทรีย์ เป็นต้น
สิ่งมีชีวิตในระบบนิเวศมีการแบ่งหน้าที่การทำงานออกเป็น 3 กลุ่มหลักๆ คือ
- ผู้ผลิต (Producer) เป็นสิ่งมีชีวิตที่สามารถสร้างอาหารได้เอง เช่น พืช สาหร่าย แบคทีเรียสีเขียวแกมน้ำเงิน เป็นต้น
- ผู้บริโภค (Consumer) เป็นสิ่งมีชีวิตที่ไม่สามารถสังเคราะห์อาหารได้เอง ต้องอาศัยอาหารจากผู้ผลิต เช่น สัตว์ทุกชนิด
- ผู้ย่อยสลาย (Decomposer) เป็นสิ่งมีชีวิตที่ย่อยสลายซากสิ่งมีชีวิตให้เป็นสารอินทรีย์ที่พืชสามารถนำไปใช้ได้ เช่น แบคทีเรีย เห็ดรา เป็นต้น
ระบบนิเวศมีความสัมพันธ์กันทั้งภายในและภายนอกระบบนิเวศ ความสัมพันธ์ภายในระบบนิเวศเรียกว่า ความสัมพันธ์ระหว่างสิ่งมีชีวิต (Interspecific relationship) แบ่งออกเป็น 2 ประเภทหลักๆ คือ
- ความสัมพันธ์แบบพึ่งพาอาศัยกัน (Mutualism) เป็นความสัมพันธ์ที่สิ่งมีชีวิตทั้งสองฝ่ายต่างได้รับประโยชน์ เช่น ความสัมพันธ์ระหว่างพืชกับมด
- ความสัมพันธ์แบบปรสิต-เจ้าบ้าน (Parasitism) เป็นความสัมพันธ์ที่สิ่งมีชีวิตหนึ่งฝ่าย (ปรสิต) อาศัยสิ่งมีชีวิตอีกฝ่ายหนึ่ง (เจ้าบ้าน) เพื่อหาอาหารและที่อยู่อาศัย โดยปรสิตจะสร้างความเสียหายให้กับเจ้าบ้าน
ความสัมพันธ์ภายนอกระบบนิเวศเรียกว่า ความสัมพันธ์ระหว่างระบบนิเวศ (Ecosystem relationship) แบ่งออกเป็น 2 ประเภทหลักๆ คือ
- ความสัมพันธ์แบบการอพยพ (Migration) เป็นความสัมพันธ์ที่สิ่งมีชีวิตอพยพจากระบบนิเวศหนึ่งไปยังอีกระบบนิเวศหนึ่ง เช่น นกอพยพย้ายถิ่นฐาน
- ความสัมพันธ์แบบการแพร่กระจาย (Dispersal) เป็นความสัมพันธ์ที่สิ่งมีชีวิตแพร่กระจายจากระบบนิเวศหนึ่งไปยังอีกระบบนิเวศหนึ่ง เช่น เมล็ดพืชปลิวไปตามลม
ระบบนิเวศมีความสำคัญต่อสิ่งมีชีวิตและสิ่งแวดล้อม โดยระบบนิเวศทำหน้าที่ดังนี้
- เป็นแหล่งอาหาร สิ่งมีชีวิตในระบบนิเวศต่างพึ่งพาอาศัยกันในการหาอาหาร
- เป็นแหล่งที่อยู่อาศัย สิ่งมีชีวิตในระบบนิเวศต่างอาศัยปัจจัยทางกายภาพต่างๆ ในระบบนิเวศเพื่อดำรงชีวิต
- เป็นแหล่งพลังงาน พลังงานจากแสงอาทิตย์ถูกใช้โดยผู้ผลิตเพื่อสร้างอาหาร
- เป็นแหล่งควบคุมคุณภาพสิ่งแวดล้อม ระบบนิเวศช่วยควบคุมปริมาณก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์และออกซิเจนในบรรยากาศ
ระบบนิเวศสามารถถูกทำลายได้จากการแทรกแซงจากมนุษย์ เช่น การทำลายป่า การล่าสัตว์ การปล่อยมลพิษ เป็นต้น การทำลายระบบนิเวศจะส่งผลกระทบต่อสิ่งมีชีวิตและสิ่งแวดล้อม เช่น สูญพันธุ์ของสิ่งมีชีวิต การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ เป็นต้น
ตัวอย่างของระบบนิเวศในประเทศไทย ได้แก่
- ป่าดิบชื้น พบทางภาคใต้และภาคตะวันออกของประเทศไทย มีต้นไม้หลากหลายชนิด เช่น ไม้ยาง ไม้พะยูง ไม้มะฮอกกานี เป็นต้น
- ป่าผลัดใบ พบทางภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย มีต้นไม้หลากหลายชนิด เช่น ไม้สัก ไม้แดง ไม้ประดู่ เป็นต้น
- ป่าเต็งรัง พบทางภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย มีต้นไม้หลากหลายชนิด เช่น เต็ง รัง เหียง เป็นต้น
- ทุ่งหญ้า พบทางภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย มีหญ้าหลากหลายชนิด เช่น หญ้าคา หญ้าแฝก เป็นต้น
- ทะเล พบบริเวณชายฝั่งทะเลของประเทศไทย มีสิ่งมีชีวิตหลากหลายชนิด เช่น ปลา กุ้ง หอย ปะการัง เป็นต้น
ระบบนิเวศเป็นหน่วยพื้นฐานของสิ่งมีชีวิตและสิ่งแวดล้อม มนุษย์ควรช่วยกันอนุรักษ์ระบบนิเวศให้คงอยู่ เพื่อประโยชน์ต่อสิ่งมีชีวิตและสิ่งแวดล้อมในอนาคต